De digitalisering van de samenleving biedt steeds meer verbinding maar stelt de publieke sector ook voor grote uitdagingen.
Informatiebeheer is een grote uitdaging voor de overheid, bijvoorbeeld tijdens de recente corona- en de huidige stikstofcrisis. Data zijn niet altijd beschikbaar of consistent en afkomstig uit verschillende bronnen en organisaties. Daardoor duurt de verzameling, analyse en verwerking lang, wat de wendbaarheid en daadkracht negatief beïnvloedt. Anders organiseren en toegankelijk maken van bronnen is daarom noodzakelijk om in geval van een crisis snel te kunnen reageren.
Daarnaast vraagt het voorkomen en herstellen van fraude en criminaliteit om een integrale, informatiegestuurde aanpak. Hierbij moeten partners in de publieke en private sector samenwerken. Grote organisaties zoals bedrijven en overheden, maar ook zorginstellingen, universiteiten en burgers, zijn anders kwetsbaar voor kleine, creatieve, wendbare dadergroepen die hen aanvallen en makkelijk van aanvalsstrategie kunnen veranderen.
De groeiende digitalisering inclusief het toenemende gebruik van cloudservices verhoogt het risico op digitale bedreigingen, die een aanzienlijke impact kunnen hebben op de Nederlandse samenleving. De ontwikkeling van de dreiging gaat sneller dan de versterking van de digitale weerbaarheid, wat leidt tot een onwenselijke scheefgroei.
Een illustratie hiervan is de recente stijging van cyberaanvallen op overheidsinstellingen en de publieke sector. Alleen al in de periode van maart tot mei 2023 was er een toename te zien van 40%. De hieruit voortvloeiende incidenten hebben vaak ernstige gevolgen, zowel financieel als voor het vertrouwen in de overheid.
De scheefgroei vergroot voor de publieke sector het risico op cybercriminaliteit, spionage en infiltratie door statelijke actoren. Om deze uitdaging het hoofd te bieden, is het van cruciaal belang dat informatieveiligheid voortdurend aandacht krijgt. Burgers en bedrijven moeten kunnen vertrouwen op een veilige digitale samenleving, waarbij op alle niveaus passende beveiligingsmaatregelen zijn geïmplementeerd.
De digitale overheid is een belangrijk onderdeel van onze digitale samenleving. Het is cruciaal dat iedereen toegang heeft tot digitale hulpmiddelen zoals computers en internetverbindingen, en over de vaardigheden beschikt om deze te gebruiken. Dit mag geen obstakel vormen voor deelname aan maatschappij, onderwijs, werkgelegenheid en andere facetten van het dagelijks leven.
Ruim 5 miljoen volwassen Nederlanders hebben moeite om bewust, kritisch en actief om te gaan met digitale media” – Digitale Overheid
Desondanks ervaren ongeveer 2,5 miljoen Nederlanders moeilijkheden bij het gebruik van digitale apparaten zoals computers, smartphones of tablets. Op de werkvloer kan de voortschrijdende digitalisering eveneens problemen opleveren, aangezien sommige mensen worstelen met het tempo van de digitalisering. Daarnaast kunnen factoren zoals ouderdom en digitale laaggeletterdheid leiden tot uitsluiting van de digitale samenleving. Met initiatieven voor ouderen en laaggeletterden in bijvoorbeeld de bibliotheek helpt de overheid deze groepen om deel uit te blijven maken van de digitale samenleving.
Er is een dringend tekort aan IT-professionals, zoals cloudengineers en security-experts. In het tweede kwartaal van 2022 waren er 35.950 openstaande vacatures in de IT-sector. Deze situatie is in de afgelopen periode niet verbeterd en ook de publieke sector heeft hier last van. Er zijn bijvoorbeeld weinig IT’ers te vinden voor innovatie in de zorg.
Door vergrijzing en de uitbesteding van werkzaamheden stromen veel mensen met kennis en ervaring uit. Het aantrekken van nieuw talent ter vervanging van vertrekkende medewerkers is door de krapte op de arbeids markt een groot probleem. Door de beperkte capaciteit staat het onderhoud van verouderde technologie zoals mainframes onder druk.
Overheden staan voor de keuze om zelf medewerkers op te leiden of de vereiste kennis bij commerciële aanbieders in te kopen. De overheid kiest waarschijnlijk voor een combinatie. Technologische innovaties worden ingezet om de negatieve effecten te verkleinen. Denk hierbij aan door sensoren gedreven smart maintenance-oplossingen en aan hulpmiddelen zoals de Hololens die gebruikmaken van mixed reality. Medewerkers met een andere of lagere opleiding kunnen hiermee toch de benodigde werkzaamheden uitvoeren. De vernieuwing van IT-systemen is bovendien een manier om de beheerlast omlaag te brengen.
In het digitale tijdperk nemen computers en algoritmen steeds meer menselijke taken over. Dit roept vragen op over ethisch handelen. Hoe kunnen we bevestigen dat het handelen dat voortkomt uit computerprogramma’s juist is? Dat gaat lang niet altijd goed, zo zagen we bijvoorbeeld tijdens de toeslagenaffaire. De Belastingdienst merkte mensen als fraudeur aan op basis van irrelevante kenmerken zoals afkomst.
Het is cruciaal dat we ethische overwegingen integreren in onze digitale systemen voor een rechtvaardige en inclusieve digitale toekomst. Ook is toezicht nodig op hoe algoritmes werken. Het ‘Algoritmeregister’ moet inzicht bieden in het gebruik van algoritmes door Nederlandse overheidsorganisaties. Overheden zullen naar verwachting meer wetgeving betreffende ethisch handelen uitvaardigen. De Europese Commissie heeft de High-Level Expert Group on Artificial Intelligence opgericht om hierover aanbevelingen te doen.
De uitdagingen die we hebben benoemd, kunnen binnen de publieke sector grote gevolgen hebben voor de bedrijfsvoering. Zo kan een gebrekkig informatie- en datamanagement de besluitvorming vertragen en de efficiëntie van de publieke dienstverlening beïnvloeden.
Bij cyberaanvallen bestaat het risico op datalekken en ernstige verstoringen van de publieke dienstverlening. Het is dan mogelijk dat burgers bijvoorbeeld geen paspoorten of uitkeringen kunnen aanvragen. Of dat delen van het land door niet meer werkende sluizen en dijken onder water komen te staan. Dit kan aanzienlijke sociale en maatschappelijke gevolgen hebben. Het is zelfs niet ondenkbaar dat een burger of bedrijf door een verstoring van de dienstverlening in de financiële problemen komt.
Bij ‘digitale exclusie’ van bijvoorbeeld ouderen en digitaal laaggeletterden ontstaat er een kloof tussen degenen die wel en degenen die geen toegang hebben tot digitale diensten. Dit ondermijnt de gelijkheid en rechtvaardigheid van de publieke dienstverlening. Een tekort aan IT professionals kan vertragingen in de uitvoering van digitale projecten veroorzaken, wat innovatie en efficiëntie in de publieke sector belemmert.
Bij het niet naleven van ethische richtlijnen bij het gebruik van informatie kunnen juridische problemen en reputatieschade ontstaan, waardoor de betrouwbaarheid van de publieke sector wordt aangetast. Het is daarom van vitaal belang dat deze uitdagingen worden aangepakt om de bedrijfscontinuïteit binnen de publieke sector te waarborgen.
De risico’s van de genoemde gevolgen onderstrepen het belang van een effectieve IT-strategie voor publieke organisaties. In het volgende hoofdstuk richten we de spotlight op mogelijke oplossingen, die de publieke sector in staat stellen deze obstakels te overwinnen en nieuwe stappen te zetten als digitale overheid.
Publieke instellingen kunnen meerdere stappen ondernemen om de IT uitdagingen te overwinnen en de regie te krijgen over de digitale transformatie.
In 2022 presenteerde het kabinet een ‘Rijksbreed cloudbeleid 2022’. Dit beleid biedt overheidsinstanties onder voorwaarden meer ruimte om gebruik te maken van commerciële clouddiensten. Tot op dat moment mochten overheidsinstanties alleen eigen clouddiensten gebruiken.
De implementatie van een ‘rijkscloud’ draagt bij aan meer regie over data en kan helpen bij het beheren en delen van data tussen overheidsinstanties en partners. Bij de samenwerking met een ‘hyperscaler’ horen wel afspraken over databezit, het bewerken van data en het opzetten van geschikte verbindingen tussen de betrokken partijen. Data moeten binnen de landsgrenzen blijven zodat de datasoevereiniteit en de controle over gegevens gegarandeerd zijn. Bescherming van de data moet conform de hoogste beveiligingsstandaarden.
Digitale veiligheid moet een vanzelfsprekendheid worden. Dit houdt in dat de digitale beveiliging continu moet passen bij de dreiging en bij het belang van de beschikbaarheid, integriteit en vertrouwelijkheid van IT- en OT-systemen en van processen.
Dit geldt ook voor de bescherming van online identiteiten. Met de opkomst van nieuwe technologieën en de toenemende digitalisering van de samenleving, neemt ook de fraude in de digitale wereld toe. Preventie staat voorop en AI kan een belangrijke rol spelen bij het opsporen van fraude. Denk aan het detecteren van valse documenten met behulp van AI.
Een investering in overheidspersoneel is nodig om hen digitaal vaardig te maken of ze zelfs om te scholen tot IT- of security-experts. Dit is essentieel om ervoor te zorgen dat iedereen kan bijblijven in het digitale landschap en een tekort aan kennis niet een rem zet op de digitalisering.
Daarnaast hebben organisaties behoefte aan mensen die data kunnen transformeren naar informatie. Dit omvat de inzet van experts zoals data-analisten voor het beheren, verwerken en analyseren van big data en datascienceprofessionals die zich bezighouden met het verkrijgen van inzichten, dataverwerking, computer science en machine learning. Die vaardigheden moeten ze combineren met specialistische kennis van maatschappelijke onderwerpen, zoals digitale inclusie en ethiek.