De publieke sector in Nederland: tijdperk van snelle digitale transformatie

De publieke sector in Nederland is complex en divers. Een belangrijk onderdeel van de publieke sector is de overheid. Die bestaat onder andere uit de ministeries, provincies, gemeenten en waterschappen. Maar de publieke sector omvat bijvoorbeeld ook drinkwaterbedrijven, openbare onderwijs instellingen en de veiligheidsregio’s.

Daarnaast onderscheiden we de rijksdiensten. Daaronder vallen inspectiediensten, agentschappen zoals Agentschap Telecom en het RIVM, en zelfstandige bestuursorganen (ZBO’s) zoals De Nederlandse Bank, UWV, Zorginstituut Nederland en het Kadaster. De publieke sector heeft een grote invloed op het economisch verkeer en de samenleving. Op de eerste plaats creëert de sector een maatschappelijke meerwaarde voor de samenleving. Dit kan bijvoorbeeld gaan om het verbeteren van levenskwaliteit, het bevorderen van duurzaamheid, het versterken van democratie of het stimuleren van innovatie. De publieke sector is daarnaast een belangrijke werkgever. Volgens het CBS werkte in 2021 ruim een kwart van de bijna 10 miljoen werkenden in Nederland in de publieke dienstverlening.

“ In 2021 werkte ruim een kwart van de bijna 10 miljoen werkenden in Nederland in de publieke dienstverlening” – CBS

Kenmerkend voor de publieke sector is de nadruk op digitalisering en samenwerking. Dit zien we bijvoorbeeld in de ontwikkeling van digitale platforms die de dienstverlening voor burgers en bedrijven toegankelijker en gebruiksvriendelijker maken. De sector is voortdurend bezig met het verbeteren van zijn dienstverlening door deze af te stemmen op de behoeften, interesses, vaardigheden en situatie van de burger. Dit houdt in dat de sector zich inspant om de burger beter te begrijpen en een op maat gemaakte ervaring te bieden.

Dit speelt in de publieke sector

Binnen de publieke sector onderscheiden we 5 kernthema’s.

1. Digitalisering

Digitalisering stelt de sector in staat om efficiënter en effectiever te werken, en beter te voldoen aan de behoeften en verwachtingen van burgers en bedrijven. De Wet digitale overheid (Wdo) legt publieke dienstverleners ook een verplichting op. Zij moeten ervoor zorgen dat burgers en bedrijven veilig en betrouwbaar kunnen inloggen op de publieke online-diensten.

Digitalisering biedt krachtige oplossingen voor een betere openbare veiligheid zoals crowdmanagement, het detecteren van ordeverstoringen en slimme verlichting. Door data uit verschillende bronnen te koppelen, verkrijgen we inzichten en doen we soms zelfs voorspellingen. Een voorbeeld hiervan is hoe meldkamersystemen realtime inzicht bieden in situaties, waardoor besluitvorming snel en accuraat plaatsvindt.

Naast deze gerichte toepassingen speelt kunstmatige intelligentie (AI) een fundamentele rol in het verder transformeren van de publieke sector. AI kan bijvoorbeeld worden ingezet om de openbare ruimte efficiënter te onderhouden door patronen in slijtage of vervuiling te herkennen, wat proactief onderhoud mogelijk maakt. In het verkeersbeheer kan AI helpen om verkeersstromen te analyseren en te optimaliseren, waardoor files verminderen en de verkeersveiligheid toeneemt.

De Nederlandse publieke sector heeft al aanzienlijke stappen gezet in deze digitale transformatie. De digitalisering heeft geleid tot een toename van het aantal onlin-ediensten, verbeterde communicatiekanalen en de mogelijkheid voor burgers om op elk moment toegang te krijgen tot overheidsdiensten. Zo kan het verlengen van een rijbewijs of het doorgeven van een verhuizing steeds vaker online. Met DigiD en eHerkenning hebben burgers en bedrijven altijd en overal toegang tot de digitale dienstverlening van de overheid.

De coronapandemie zorgde in Nederland voor een verdere versnelling van de digitale transformatie. Zo verdubbelde in 2 jaar tijd het aantal onlinediensten voor startende ondernemers.

2. Cyberweerbaarheid

De afhankelijkheid van digitale processen en de razendsnelle technologische ontwikkelingen hebben ons kwetsbaarder gemaakt voor uitval en voor de activiteiten van kwaadwillenden. Maar ook de brede inzet van Operationele Technologie (OT) binnen de sector vergroot de kwetsbaarheid.

OT vormt het hart van de kritische infra structuur. OT-systemen worden ingezet voor het rechtstreeks aansturen en monitoren van bijvoorbeeld drinkwater- en vuilverbrandings installaties, sluizen, bruggen en verkeerssystemen. OT-systemen zijn echter steeds vaker met het internet verbonden en daardoor kwetsbaar voor cyberaanvallen. Een aanval op OT-systemen kan bijvoorbeeld de bediening van sluizen en bruggen of de monitoring van waterbehandelingsinstallaties verstoren.

De cyberweerbaarheid van IT- en OT systemen is essentieel voor het beschermen van gegevens van burgers en bedrijven tegen cybercriminelen. Deze weerbaarheid zorgt ervoor dat cruciale publieke diensten, zoals de afgifte van paspoorten of uitkeringen, continu beschikbaar blijven en voorkomt stagnatie in belangrijke processen zoals de afvalverwerking. Het voortdurend versterken van deze cyberweerbaarheid is fundamenteel voor de digitale vooruitgang van de publieke sector. De verspreiding van kennis en mogelijkheden van AI maken de noodzaak hiervan nog groter. Zo maakt deepfaketechnologie het risico op identiteitsfraude groter.

De Nederlandse overheid heeft verschillende stappen gezet om de cyberweerbaarheid te verbeteren. Met de Nederlandse Cybersecuritystrategie 2022-2028 streeft het kabinet naar een digitaal veilig Nederland. Daar draagt ook de NIS2-richtlijn aan bij die in 2022 door de Europese Unie is vastgesteld. Deze richtlijn is gericht op het versterken van de digitale en economische weerbaarheid van de kritische diensten binnen de Europese lidstaten.

Ondanks de genomen stappen blijkt uit het ‘Cybersecuritybeeld Nederland 2021’ dat de overheid achterloopt in digitale weerbaarheid. Een ‘scheefgroei’ waar ook in de 2022- en 2023-edities voor gewaarschuwd wordt. Ook privacy blijft een aandachtspunt. Incidenten hebben vaak ernstige gevolgen, zowel financieel als voor het vertrouwen in de overheid. Informatieveiligheid is van strategisch belang en vereist blijvende aandacht

3. Online identiteit

In onze digitale wereld is een veilige online identiteit essentieel voor zowel burgers als bedrijven. Deze identiteit moet betrouwbaar en makkelijk te gebruiken zijn, en tegelijkertijd de privacy en persoonlijke gegevens van de gebruiker beschermen.

Verschillende overheidsinstanties hebben stappen genomen om online identiteitsbeveiliging te verbeteren. Ze hebben wetten ingevoerd om fraude te voorkomen, zoals de Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft). Op Europees niveau zorgt eIDAS 2.0 voor een veilige en betrouwbare identificatie van burgers en bedrijven. Deze verordening laat mensen en bedrijven in andere EU-landen met hun eigen nationale elektronische identificatiesystemen (eID’s) inloggen op openbare onlinediensten.

Momenteel onderzoekt de overheid welke data minimaal aanwezig moeten zijn om een persoon betrouwbaar online te kunnen identificeren: de zogenaamde ‘digitale bronidentiteit’ (DBI). Het is de bedoeling dat deze digitale bronidentiteit wordt opgenomen in de Europese Digitale Identiteits-wallet (EDI-wallet). De EDI-wallet is een digitale portemonnee waarin burgers hun persoonlijke gegevens veilig kunnen opslaan en delen, zowel in Nederland als in andere Europese landen.8 Dit zijn belangrijke initiatieven. Een betrouwbare identiteit beschermt de gebruiker tegen verschillende vormen van fraude, zoals identiteitsfraude, witwassen, WhatsApp-fraude en CEO-fraude.

4. Duurzaamheid en MVO

In 2050 moet Europa het eerste klimaat neutrale continent zijn, in lijn met de European Green Deal. Dat is geen eenvoudige opgave, zeker niet voor Nederland, dat met een flinke bevolkingsgroei en een verdere ‘verdichting’ heeft te maken. Het behalen van de doelstelling vraagt van alle sectoren een inspanning, ook van de publieke sector.

De overheid speelt binnen dit thema een belangrijke maar complexe rol. De overheid moet zelf een duurzaam beleid ontwikkelen en uitvoeren, maar moet ook het gedrag van burgers en bedrijven beïnvloeden en duurzame keuzes stimuleren. Wat betreft regelgeving zullen overheden vooroplopen en de maat aangeven.

Naar verwachting telt Nederland in 2024 18 miljoen inwoners en wordt in 2034 de grens van 19 miljoen bereikt” – CBS

Om gedragsverandering van het bedrijfsleven te stimuleren, heeft de overheid MVO Nederland opgericht, de nationale kennis- en netwerkorganisatie op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dit netwerk van duurzame bedrijven stimuleert de transitie naar een duurzame economie met projecten en adviezen aan zowel de landelijke als de Europese politiek. MVO Nederland wil dat in 2025 minimaal 20% van de Nederlandse economie zich richt op duurzame praktijken binnen de grenzen van de natuur en maatschappij

5. Wet en regelgeving

De hierboven genoemde thema’s leiden tot een stroom aan nieuwe nationale en internationale wet- en regelgeving op het gebied van privacy, digitale toepassingen en milieu. Dit vereist in sommige gevallen aanpassingen van de nationale wetgeving. Een voorbeeld hiervan is de NIS2-richtlijn, die leidt tot een vervanging van de huidige Wet beveiliging netwerk- en informatiesystemen (Wbni).

Een belangrijke stap is de introductie van de Europese AI Act, die een kader schept voor de inzet van kunstmatige intelligentie. AI zal een grote impact hebben op economie, maatschappij en op zowel centrale als decentrale overheden. Het kan een bijdrage leveren aan de verbetering van interne organisatorische procedures en dienstverlening. Publieke waarden en mensenrechten zoals het verbod van discriminatie, privacy en autonomie moeten dan wel gewaarborgd zijn. Deze kunnen in gevaar komen door vooringenomenheid en selectiviteit in de AI-systemen. De AI Act stelt eisen aan de betrouwbaarheid en veiligheid van AI-systemen, waarborgt transparantie en accountability en beschermt de fundamentele rechten van de burgers.

Digitalisering in de maatschappij leidt niet alleen tot nieuwe wetgeving, maar nieuwe wetgeving stimuleert ook de behoefte aan verdere digitalisering. Neem de Wet open overheid (Woo) die burgers het recht geeft op transparantie en informatie. Deze wet dwingt de overheid om steeds vaker informatie te verstrekken. Daarom wordt het steeds belangrijker dat gegevens digitaal beschikbaar zijn.

Digitalisering als verbinder

Het is duidelijk dat de publieke sector zich in een tijdperk van snelle digitale transformatie bevindt. Door digitalisering kan de sector efficiënter en effectiever functioneren, en beter inspelen op de behoeften en verwachtingen van burgers en bedrijven. Het is bovendien een belangrijke sleutel om de verduurzaming te versnellen.

Digitalisering versterkt de verbinding tussen overheid en samenleving door de toegankelijkheid te vergroten. Burgers en bedrijven kunnen bijvoorbeeld 24 uur per dag, 7 dagen per week elektronisch hun belastingaangifte doen. Daarnaast faciliteert digitalisering de toegang tot informatie, met online archieven en initiatieven zoals de Woo die de beschikbaarheid van overheidsinformatie online vergroot.

De digitale transformatie brengt echter ook uitdagingen met zich mee. Deze uitdagingen, of het nu gaat om het waarborgen van de digitale weerbaarheid of het naleven van wet- en regelgeving, behandelen we uitvoerig in deze blog.